RenovatieTotaal 1 - 2024

Hét platform voor de renovatiesector VSK 2024 Jury roemt bredere blik genomineerden VSK Awards 2024 16 THEMA ISOLATIE ​“Uiteindelijk gaat het om het wooncomfort!” 10 INSTALLATIES Producenten en leveranciers uitgedaagd om installaties meer circulair maken 20 NUMMER 1 | JAARGANG 14 | FEBRUARI 2024 Transformatie industriële parel vol uitdagingen Pag. 9 Thema’s Isolatie & VSK 2024

T: +31 (0)174513094 E: info@tcvddool.nl I: www.tcvddool.nl WIJ STAAN AL BIJNA 85 JAAR VOOR: Een kostenefficiënt alternatief voor nieuwbouw Verhogen van uw bedrijfsruimte betrouwbaar flexibel snelheid innovatief Altijd een fijne temperatuur op de werk- of slaapkamer met een Fujitsu lucht-lucht warmtepomp Wist je dat onze aircoheaters extreem goed presteren in verwarmingsmodus? Plaats een vloerunit in plaats van een radiator of plaats een aircoheater hoog aan de wand en verwarm zo een werk- of slaapkamer. In de zomer koel je met dezelfde units de ruimte lekker af. Verwarmen en verkoelen met hetzelfde systeem Betaalbaar & energiebesparend Sterke, snelle en eciënte verwarming Nu met GRATIS Wifi-module Ga voor meer informatie naar de website, Scan de QR-code! Fujitsu is een merk van All-electric comfort voor de 1e verdieping fujitsuclimate.nl

3 nr. 1 Februari 2024 Redactioneel In dit nummer COLOFON RenovatieTotaal is een onafhankelijke informatiebron en verschijnt 7 maal per jaar. RenovatieTotaal gaat over renovatie, restauratie, herbestemming, onderhoud, op- en aanbouwen en alles wat met de bestaande bouw te maken heeft. Jaargang 14, nummer 1, februari 2024 Uitgever Hugo Arends (0570) 861007 E-mail: hugo@handelsuitgaven.nl Hoofdredactie Harmen Weijer redactie@renovatietotaal.nl Redactie Shendell Benilia Frank de Groot Joop van Vlerken Medewerkers Haico van Nunen Willard van Reenen Marketing & Communicatie Maxime Wendt (0570) 768642 E-mail: maxime@handelsuitgaven.nl Advertenties Tom Sotthewes (0570) 654660 E-mal: tom@handelsuitgaven.nl Abonnementen Mirjam Nijbroek (0570) 861009 E-mail: mirjam@handelsuitgaven.nl Ontwerp en Opmaak Bureau OMA, Doetinchem www.bureauoma.nl Cover Transformatie industriële parel vol uitdagingen (pag. 9) Druk Rodi Rotatiedruk RenovatieTotaal is een uitgave van Nederlandse HandelsUitgaven BV Postbus 2273, 7420 AG Deventer Keulenstraat 8J 7418 ET Deventer Tel. 0570 – 861009 E-mail: mirjam@handelsuitgaven.nl Copyright Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden overgenomen zonder de nadrukkelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. Deze uitgave is zorgvuldig en naar het beste weten samengesteld. Uitgever en auteurs kunnen echter niet instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, als gevolg van handelingen of beslissingen die op deze informatie zijn gebaseerd. Thema Isolatie: Maatwerk voor verduurzaming 65 monumentale woningen 13 Bouwhistorie: Bouwhistorie en architectuur (3) 15 Thema VSK 2024: Propaan wint snel aan populariteit bij warmtepompen 19 5 Actueel 7 Column 9 Thema Isolatie: Project in Beeld 10 Thema Isolatie: Interview 16 Thema VSK 2024: Veelzijdig programma VSK 17 Thema VSK 2024: Bedrijfshallen verwarmen 18 Thema VSK 2024: Productoverzicht 20 Thema VSK 2024: Meer circulaire installaties 22 Thema VSK 2024: Project Europa stuurt aan Hoewel een aantal politieke partijen het liever anders zien, zorgt EU-wet- en regelgeving er steeds vaker voor dat de milieuregels strenger worden. Laat ik hier het S-woord maar niet volledig uitspreken, maar verder is natuurlijk de EPBD een zeer bekende richtlijn. Eind vorig jaar en begin dit jaar is daar na jaren van onderhandeling een nieuwe, niet te veronachtzame verordening bijgekomen: de F-gassenverordening. Vooral installateurs van warmtepompen zullen daar mee te maken krijgen, want de fluorkoolwaterstoffen in onder andere warmtepompen worden nu versneld uitgefaseerd. En dat maakt de weg vrij voor natuurlijke koudemiddelen, zoals propaan. Hoe dat precies is niet alleen te lezen in deze editie (p. 19) maar ook op de tweejaarlijkse vakbeurs VSK van 5 tot en met 9 februari in de Jaarbeurs. De branchevereniging NVKL is druk doende het certificeringstraject vorm te geven, want het gebruik van propaan als koudemiddelen in onder andere warmtepompen vraagt een andere benadering dat met F-gassen. Daarbij was het immers zou dat lekken voorkomen moest worden, want deze F-gassen dragen sterk bij aan het broeikasgaseffect. Bij propaan is veilig gebruik in gebouwen prioriteit. In deze editie staat isolatie ook centraal, met een aantal mooie projecten als praktijkvoorbeelden. Verder vertelt Frank te Poel, directeur van Saint-Gobain Gypsum and Insulation Benelux, hoe zij als isolatiefabrikanten verder kijken dan hun neus lang is. En dat houdt onder meer in dat ze zich meer met het verduurzamen van de gehele gevel bemoeien. Lees daarover meer op pag. 10 en 11. Het interview staat ook in het boek Hoe woont Nederland in 2030?, editie 2024. Dat maken we – inmiddels al voor de derde keer – in opdracht van ROZA Vastgoedonderhoud, maar vooral voor jullie vakprofessionals. Want het geeft inzicht wat er nu gebeurt op het gebied van wonen, maar ook wat er eigenlijk moet gaan gebeuren in de komende jaren. Ook deze editie heeft dat weer bijzondere inzichten opgeleverd. Geïnteresseerd in een exemplaar? Kijk voor meer informatie op onze website: www.renovatietotaal.nl/roza-3/ . Veel leesplezier, zowel met deze editie als eventueel met het boek. Harmen Weijer Hoofdredacteur RenovatieTotaal Reageren? redactie@renovatietotaal.nl

DE NIEUWE NORM IN ISOLEREN PIF PRO - Lars Kraneveld, Takkenkamp Vastgoed Verduurzamers AFWERKEN EN SCHILDEREN? NIET NODIG! Met PIF Isofast kan een zolder eenvoudig worden geïsoleerd en afgewerkt. Isofast bestaat uit een volledig afgewerkt MDF paneel dat is voorzien van PIF isolatie. Makkelijk en direct op de gordingen te monteren, zonder profielen. Afwerken en schilderen is niet meer nodig! Alles bij elkaar bespaar je zo’n 50% montagetijd ten opzichte van traditioneel isoleren. Bel 085 - 029 09 09 en wordt PIFPRO DAK ISOLEREN EN AFWERKEN? DAT PIFFEN WE IN ÉÉN KEER! PIF ISOFAST MEER WETEN OVER ISOFAST? PIFISOLATIE.NL

5 nr. 1 Februari 2024 Actueel Rekentool Losmaakbaarheid hulpmiddel voor meer circulariteit Om de losmaakbaarheid van verbindingen in een constructiedetail per bouwelement te bepalen is door ISSO nu een de Rekentool Losmaakbaarheid ontwikkeld. De tool is gekoppeld aan het rapport Circulariteit in Referentiedetails. Met de tool krijgt de professional voor elk element dat wordt ingevoerd een score tussen 1 en 0,1. Hoe hoger het getal, hoe eenvoudiger het bouwelement te demonteren is. Noort Alders, kennisontwikkelaar bij ISSO, geeft aan dat de rekentool op dit moment werkt voor de meeste aansluitingen, zoals schroefverbindingen, gelijmde of ingestorte verbindingen. “Per element moet je gegevens invoeren. Het gaat om informatie over het type verbindingen, het element waar de elementen aan vastzitten, hoe het vast zit – bijvoorbeeld met lijm, schroeven of klikverbindingen – en hoe toegankelijk de verbindingen zijn. Heb je al die informatie ingevoerd, dan rolt daar een losmaakbaarheidsscore uit.” Score in getal en kleur De score wordt uitgedrukt in een getal dat varieert tussen 1 en 0,1. Hoe hoger het getal, hoe beter de losmaakbaarheid. Daarnaast zal de score ook in een kleur worden uitgedrukt, die varieert van groen, voor zeer goed losmaakbaar, tot paars als het niet of heel slecht los te maken is. Tussen groen en paars zitten dan nog de nuances geel, oranje en rood. Als basis voor de bepalingsmethode voor losmaakbaarheid gebruikt ISSO de meetmethodiek die Alba Concepts samen met DGBC en W/E adviseurs heeft ontwikkeld in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de Transitieagenda Circulaire Bouweconomie. Op het moment van ontwikkelen van de prestatielayers was dit de enige breed gedragen meetmethode voor losmaakbaarheid en demontage. Meer inzicht bieden “In het streven binnen de bouwwereld naar meer circulariteit en hergebruik van materialen speelt de losmaakbaarheid een belangrijke rol. Deze rekentool helpt meer inzicht te krijgen. Enerzijds om te weten of de bouwdetails die een partij gebruikt goed scoren, maar anderzijds ook als ontwerptool. Van de meetmethode van Alba Concepts zijn twee van de vier factoren voor losmaakbaarheid gebruikt om inzicht te geven in een constructiedetail: type verbinding (TV), toegankelijkheid van de verbinding (ToV). Je kunt hiermee vooraf al bepalen of een verbinding een positief effect heeft op de losmaakbaarheid, zodra je streeft naar meer circulair bouwen”, vertelt Alders. Verder kan je de prestatielayer losmaakbaarheid in eenzelfde detail naast de andere bouwfysische prestatielayers van de ISSO Referentiedetails (isolatie en koudebruggen, lucht- en dampdichtheid, geluidsisolatie, waterdichting en brandwering) leggen. Zo zie je direct de consequenties van een verbetering van de losmaakbaarheid op de overige bouwfysische prestaties. Beter energielabel voor 2400 sociale huurwoningen in Schiedam Woonplus, ERA Contour, BM van Houwelingen, Smits Vastgoedzorg en Hoftijzer Vastgoedonderhoud slaan de handen ineen voor het verduurzamen en verbeteren van 2400 sociale huurwoningen in Schiedam. Daarvoor ondertekenden de partijen een raamovereenkomst eind december. Het doel is om samen het energielabel van de 2400 woningen van Woonplus te verbeteren. Deze verduurzaming is onderdeel van het Woonplus-project ‘Uitfasering EFG-labels 2024-2028.’ Dit project beoogt het energielabel van woningen met een E, F of G-label te verhogen. Het verduurzamingsprogramma wordt uitgevoerd in drie bouwstromen. Smits Vastgoedzorg en Hoftijzer Vastgoedonderhoud zijn verantwoordelijk voor de eerste bouwstroom. BM van Houwelingen voor de tweede bouwstroom. ERA Contour realiseert de derde bouwstroom. Zo’n 180 EFG pre-labelwoningen en 605 woningen met een hoger label worden verduurzaamd in bouwstroom drie. Dit zijn woningen die Woonplus ook na 2050 nog in bezit zal hebben. Daarom brengt Woonplus samen met ERA Contour de woningen naar het niveau van de Standaard. De woningen zijn daarmee toekomstvast geïsoleerd. Dat betekent dat er geen extra isolatie meer nodig is om ze later te verwarmen zonder aardgas. EFG-label wordt D-label In de eerste bouwstroom worden zo’n 220 woningen met een EFG-pre-label verduurzaamd naar minimaal energielabel D. De 534 woningen met minimaal een energielabel D in dezelfde woongebouwen, gaan in een aantal maatregelen mee. Bijvoorbeeld bij het vervangen van enkel glas en het saneren van open verbrandingstoestellen. Smits Vastgoedzorg en Hoftijzer Vastgoedonderhoud voeren de eerste bouwstroom uit. D-labelwoning naar B-label In de tweede bouwstroom krijgen 120 EFG-pre-labelwoningen een upgrade naar energielabel B. Ook zo’n 693 woningen met minimaal label D worden verhoogd naar energielabel B. Zo zijn deze woningen goed uitgerust voor de lange termijn. Woonplus verwacht de woningen nog 15 tot 25 jaar in bezit te hebben. BM van Houwelingen realiseert deze tweede bouwstroom. Bron: Era Contour Meer voordeel voor Energielabel A++ en hoger Voor ondernemers die volgens de renovatiestandaard de hoogst haalbare energieprestatieverbetering voor hun bedrijfsgebouw realiseren (A++ of A+++) geldt dat het maximum investeringsbedrag is verhoogd. Daarmee wordt investeren in maximale energieprestatieverbeteringen van bedrijfsgebouwen extra aantrekkelijk. Dat blijkt uit de nieuwe Energielijst 2024, die door Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is uitgegeven. De Energielijst is de basis van de Energie-investeringsaftrek (EIA). Deze regeling is populair onder ondernemers, want het aantal aanvragen voor de EIA nam de laatste jaren fors toe. Dit jaar is opnieuw € 10 miljoen meer beschikbaar, waardoor er een budget van € 259 miljoen beschikbaar is. De komende twee jaar wordt nog meer geld uitgetrokken: € 441 miljoen in 2025 en € 470 miljoen in 2026. Vanaf 2027 wordt het budget structureel verhoogd met € 53 miljoen per jaar. Nieuw in de Energielijst zijn ook enkele afvallers, want voor dit jaar zijn niet langer bedrijfsmiddelen opgenomen waarvan de terugverdientijd duidelijk korter is dan 5 jaar. Door de Energiebesparingsplicht zijn bedrijven en instellingen verplicht om alle energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van 5 jaar of minder uit te voeren. Deze verplichte maatregelen hebben geen belastingvoordeel meer van de EIA. Zonnepanelen Aanpassingen zijn er ook voor zonnepanelen met een elektriciteitsaansluiting voor kleinverbruikers. Vanaf 2024 geldt hiervoor een maximum vermogen van 55 kW. Hierdoor is er alleen nog belastingvoordeel voor investeringen in kleinere installaties met een hogere terugverdientijd.

6 nr. 1 Februari 2024 Actueel Vijf bouwers gaan 9.000 woningen van vijf corporaties regio Haaglanden renoveren Vijf woningcorporaties in de regio Haaglanden zijn een langdurig partnerschap aangegaan voor de renovatie van hun woningen. Het gaat om de corporaties, samenwerkend onder de afkorting VRDRS: Vidomes, Rijswijk Wonen, De Goede Woning, Rondom Wonen en Stedelink. Zij gaan in de komende acht jaar duizenden woningen in deze regio renoveren en verduurzamen. Nu zijn ook de vaste bouwpartners bekend die deze projecten gaan uitvoeren. Het gaat om 9.000 sociale huurwoningen. Voor de aanbesteding schreven acht partijen zich in. Uit deze inschrijvingen zijn vijf bouwers geselecteerd: de bouwpartners van VRDRS. Dit zijn BAM Wonen, Buurtbouwers (combinatie Smits Vastgoedzorg & VORM), combinatie Era Contour & Dura Vermeer, van Wijnen Stolwijk en Willems Vastgoedonderhoud. Krachten bundelen Namens de bouwpartners zegt Wout van der Waal, directeur Zuidwest bij BAM Wonen, hierover: “Steeds vaker worden we als bouwers gevraagd onze krachten te bundelen om versneld sociale huurwoningen te verbeteren. De huurders van deze vijf corporaties kunnen ervan uitgaan dat hun woningen nu sneller energiezuiniger worden.” Begin 2024 starten de voorbereidingen voor de eerste renovatieprojecten van de Bouwstroom renovatie & verduurzaming. Tempo omhoog “Het tempo van verduurzaming van sociale huurwoningen gaat omhoog. En dat is heel belangrijk in deze ingewikkelde tijd, waar we in een wooncrisis zitten en de energielasten hoog zijn. Dit vraagt om betaalbare, goed geïsoleerd en duurzame woningen”, zo vertelt Hilde Wüsteveld, teammanager Ontwikkeling van Stedelink. “Maar niet alleen dat. De Bouwstroom geeft ons de garantie op capaciteit bij deze vijf bouwers. Omdat we de 9.000 woningen in één keer aanbesteden, kunnen we met deze partijen een langdurige samenwerking opbouwen, werken we efficiënter en standaardiseren we processen waar dat mogelijk is. Het tempo gaat dus omhoog. Extra belangrijk in deze ingewikkelde tijd en voordelig voor alle partijen en niet te vergeten voor al onze huurders die straks weer comfortabel zullen wonen.” 81 appartementen in voormalig ING kantoor in Heerlen Het voormalige ING kantoor aan de Geerstraat in Heerlen, dat al jaren leegstaat, wordt getransformeerd tot een appartementencomplex met 81 appartementen. Dit wordt uitgevoerd in opdracht van woningcorporatie Wonen Limburg, die sinds december vorig jaar eigenaar is van dit kantoorpand. Het gaat om 59 sociale huurappartementen en 22 appartementen met een middenhuur. Het typische kantoorgebouw krijgt een complete metamorfose. Ger Peeters, bestuurder Wonen Limburg: “Het bijzondere aan dit project is dat we gebruik maken van het bestaande casco en het transformeren het naar een duurzaam woongebouw met ook de uitstraling van een woongebouw.” Niet alleen de binnenzijde van het pand maar ook de uitstraling ervan en het terrein erom heen wordt expliciet meegenomen in deze grootschalige transformatie. Peeters vervolgt: ‘Door de gevels aan te passen en deze deels uit te voeren als groene gevel krijgt het pand niet alleen een moderne uitstraling, ook draagt het bij aan het verminderen van hittestress. Daarbij vergroenen we zoveel mogelijk de ruimte om het gebouw zodat er een fijne woonomgeving ontstaat, bij het centrum en de vele voorzieningen.’ Het gebouw bestaat uit twee delen met elk een eigen ingang. In de ondergrondse parkeergarage is voldoende parkeergelegenheid; voor elk appartement één parkeerplek en ruimte voor het stallen van een fiets. In het voormalige kantoorpand wordt een mix aan appartementen gerealiseerd met verschillende oppervlaktes, indelingen en huurprijzen. Zowel in het sociale segment als voor de middenhuur komt er aanbod met 1 en 2 slaapkamers. Zo wil Wonen Limburg een brede doelgroep aangesproken. Door de centrumlocatie verwacht de corporatie dat met name ouderen en starters interesse zullen hebben om er te gaan wonen. In de loop van 2024 verwacht de corporatie te kunnen starten met deze transformatie zodat in 2026 de nieuwe bewoners hun intrek kunnen nemen in hun nieuwe woning. Winnend plan voor transformatie Oude Rechtbank in Amersfoort De Oude Rechtbank, gelegen aan het Stationsplein van Amersfoort Centraal, ondergaat de komende jaren een grootschalige transformatie tot kantoorgebouw met publieke functies, naar ontwerp van Rijnboutt en SVP Architectuur en Stedenbouw, in opdracht van gebiedsontwikkelaar AM. Het gebouw wordt hét duurzame visitekaartje van de stad en beeldbepalend voor het stationsgebied van Amersfoort. Het winnende plan, met als werktitel AMORE (een afkorting van AMersfoort Oude REchtbank), is ontworpen als een levendige en duurzame biotoop voor mens, dier en plant. Het slaat een brug tussen het stedelijke, dynamische stationsplein en het rustige, groene Bergkwartier. Dit gebeurt door een nauwkeurig gekozen opbouw in de stedenbouwkundige massa en een beeldbepalende landschappelijke snede dwars door het gebouw heen. Daarmee landt het gebouw als een passend puzzelstukje op haar locatie, aansluitend op en verbinding makend met de verschillende zijden van het plan. Groot deel behouden Een groot deel van het bouwkundig casco van de Oude Rechtbank zal worden behouden, inclusief de voormalige rechtszaal. Deze wordt omgedoopt tot de ruimtelijke hoofdentree aan het plein. Het andere deel wordt circulair gesloopt om ruimte te maken voor een nieuw hoogteaccent, waarbij de ambitie is uitgesproken dit in hout te realiseren. Ondanks de combinatie van transformatie en nieuwbouw krijgt het project één uitstraling. De gevel bestaat daarbij uit demontabele gevelelementen van keramiek en biocomposiet, in warme aardse kleuren. De extensieve toepassing van groen zorgt voor versterking van biodiversiteit. Met deze methode slaan de materialen netto meer CO2 op dan ze uitstoten, het motto is immers een kantoorgebouw te ontwerpen dat strijdt tegen klimaatverandering! In het gebouw zal een gevarieerde mix van bedrijven zich gaan vestigen die allen bijdragen aan deze levendige en duurzame biotoop. In het gebouw is ruimte voor buurtbewoners, reizigers en inwoners van de stad, door middel van een open huiskamer met horeca, laagdrempelige werkplekken en sportvoorzieningen. Bron: Rijnboutt

7 nr. 1 Februari 2024 Column In elk nummer van RenovatieTotaal geeft dr.ir. Haico van Nunen zijn mening over een aspect van ‘de renovatiewereld’. Haico van Nunen is adviseur bij BouwhulpGroep en lector Duurzame Renovatie bij het kenniscentrum Duurzame HavenStad van Hogeschool Rotterdam. Verduurzaming vraagt om verder kijken Dagelijks ben ik als persoon, adviseur, onderzoeker en lector bezig met de verduurzamingsopgave in de gebouwde omgeving. Hiervoor werk ik actief samen met opdrachtgevers, beleidmakers, leveranciers, uitvoerenden. Het voelt als innovatief en impactvol werk waarmee je een concrete bijdrage levert aan de verduurzaming. Maar net iets te vaak merk ik dat dit niet zo werkt. Niet iedereen kan verder kijken dan zijn eigen opgave, en ziet daardoor alleen het direct zichtbare probleem. Je bent afhankelijk van iedere persoon in die keten, maar je hebt niet overal direct invloed op. Aan studenten leg ik uit dat de verduurzamingsopgave een netwerkprobleem is. Het is niet één oplossing, maar een aaneenschakeling van keuzes. Keuzes die zelf weer bestaan uit vele variabelen. Het eerste probleem dat je tegenkomt, ligt vaak niet direct binnen je eigen invloedssfeer om op te lossen. Stel dat je weet wat je aan je huis zou willen doen én bij wie je daarvoor moet zijn (op zich al vragen die niet vanzelfsprekend zijn). Vervolgens heb je daar financiële middelen voor nodig. Maar het verkrijgen daarvan is gebonden aan (overheids-) regels, maar ook nationale en lokale subsidies. Zonder deze middelen kun je niet verder met je plannen. Maar tegelijkertijd kun je zonder plan niet verder met het verkrijgen van de benodigde middelen, omdat zekerheid op het duurzame resultaat op voorhand gegeven moet worden. Hetzelfde geldt voor arbeid. Stel dat je alles geregeld hebt: geld, een idee, materialen. Hoe vind je dan iemand die het plan voor je in elkaar zet? Er is een tekort aan ervaren technische mensen. Maar dat tekort wordt niet door de aannemers of installateur zelf opgelost. Scholing, bijscholing en omscholing is de verantwoordelijkheid van de opleiders en niet de bedrijven en al zeker niet de consument. Wat ik probeer te zeggen is dat er niet één groot probleem is dat moet worden opgelost, maar juist vele kleintjes tegelijkertijd. We merken dat ook bij gemeenten die met verduurzamen aan de slag gaan. Vaak is het voor hen de eerste keer dat ze op grote schaal met plannen bezig gaan. Ze grijpen dan het meest voor de hand liggende probleem aan. Bijvoorbeeld, het gezamenlijk inkopen van zonnepanelen en isolatiemateriaal. Daar wordt een heel circus omheen geregeld, dat goed is voor aandacht en enthousiasme. Alleen zijn dat niet de noodzakelijke oplossingen voor het ‘grotere probleem’, namelijk een energieneutrale stad in 2050. Om daar te komen zijn serieuze oplossingen en regie nodig, toegang tot geld, goede voorbeelden, organiseren en continueren van renovatiestromen, duidelijkheid geven in wijkuitvoeringsplannen, en meer. Die problemen moeten we samen oplossen willen verder komen met verduurzamen. Vijf Achterhoekse corporaties testen met biobased isolatie Organisaties vanuit de hele keten, van bouwers tot boeren, hebben zich onder de noemer ‘Samen Biobased Bouwen’ verenigd om zich samen in te zetten voor een eerlijke en duurzame keten. Vanuit deze samenwerking zijn woningcorporaties Wonion, Sité, Plavei, ProWonen en De Woonplaats tot een overeenkomst voor verschillende testprojecten gekomen. Het eerste testproject is het inblazen van stro in de daken van twee woningen. Als dit goed en gecertificeerd blijkt te kunnen staan er ruim 160 woningen met biobased isolatie op de planning voor dit jaar. Woningcorporaties Wonion, Sité, Plavei, ProWonen en De Woonplaats realiseren de duurzame ambities zowel op het gebied van renovaties als nieuwbouw. Wonion start als eerste met het inblazen van stro in de daken van twee woningen. Stro zorgt voor een natuurlijke en gezonde isolatie van woningen. Volgens de kwaliteitsnorm mag vanaf 1 januari stro worden ingeblazen. Binnen deze projecten wordt dat uitgevoerd door Warmteplan, Takkenkamp en Prefab strobouw. Uit deze test kunnen waardevolle lessen geleerd worden die vervolgens na evaluatie in de periode daarna op grotere schaal toegepast zullen worden. In het samenwerkingsverband zijn tien boeren betrokken, die allen als rustgewas drie hectare zaaien. De eerste oogst staat voor juni gepland, zodat er genoeg voorraad is voor het laatste halfjaar van 2024. Nederlands oudste klooster ondergaat duurzame transformatie Het oudste klooster van Nederland is onlangs door het bedrijf Isolatie.com voorzien van isolatie. Eén van de meest historische gebouwen in Nederland is het klooster in het dorp Sint Agatha in Noord-­ Brabant wat sinds 1371 onafgebroken bewoond wordt door Kruisheren. Op dit moment woont er nog een kleine gemeenschap van Kruisheren in Sint Agatha. In 2020 is de woonruimte van het klooster getransformeerd tot zelfstandige appartementen, bedoeld voor zowel de Kruisheren als voor anderen die willen wonen op een gastvrije stilteplek. Door middel van spouwmuurisolatie heeft Isolatie.com het klooster verduurzaamd, het binnenklimaat verbeterd en het wooncomfort verhoogd. Isolatie.com is een bedrijf met 83 werknemers en heeft al meer dan 12,5 jaar ervaring. Jaarlijks isoleert het bedrijf meer dan 9000 gebouwen, met 25 isolatieteams die dagelijks op pad gaan om te isoleren. Hierdoor draagt het bedrijf bij aan de verduurzaming van Nederland en streeft het naar een zo groen mogelijke toekomst. De specialisten kunnen precies vertellen hoe jede verduurzaming van een specifiek gebouw het beste kan worden aangepakt. Bij Isolatie.com is er een breed assortiment aan isolatieoplossingen voor elke situatie. Isolatie.com geeft advies over de isolatie van spouwmuren, vloeren en daken. De eerste stap richting duurzaam wonen is het isoleren van de woning. Dit geldt ook voor zakelijke projecten zoals woonwijken, kantoorpanden en historische gebouwen. Isolatie.com www.isolatie.com

Innovation lives here Weten of een binnenwarmtepomp in de woning past? Download dan ons conceptenboek! Installateurs kiezen voor de Spaarpomp De warmtepomp zonder buitenunit voor bestaande bouw. Inventum Technologies is voor de installateur de nummer 1 partner in warmtepompen zonder buitenunit. • Er is geen buitenunit, daardoor is installeren binnen een halve dag mogelijk • Onze warmtepomp is met iedere CV-ketel te combineren • Wij bieden ondersteuning bij de inbedrijfsstelling online, telefonisch of op locatie • Geen grondboring nodig, dus overal in Nederland te plaatsen • Geen STEK / F-gassen certificaat nodig

9 nr. 1 Februari 2024 Thema Isolatie Project in Beeld Transformatie industriële parel vol uitdagingen De Vasim in Nijmegen is een iconische en beeldbepalende industriële parel aan de voet van de Oversteek. De grote hallen met schaaldaken en twee hoge luchtinlaten van de voormalige spinnerij maken het gebouw uniek. De transformatie tot creatieve en culturele hotspot is des te meer bijzonder. Om de enorme hoge hallen veilig gebruiksklaar te maken voor een nieuwe bestemming, werd veel gevraagd van aannemer Klok Groep en diens partners, waaronder Knauf, die voor de binnenwanden, vloeren en plafonds tekende. Auteur: Geert Hilferink. Foto’s: Knauf Inmiddels herbergt de Vasim talloze bedrijven die actief zijn in onder meer kunst, sport, cultuur, horeca en events. Ook onderwijsinstellingen zoals de Hogeschool Arnhem-Nijmegen hebben een eigen ruimte binnen het grote complex. Dat was begin 2021 nog heel anders. Na jaren van leegstand, kraak en andere activiteiten, werd besloten om het gebouw te transformeren en een nieuwe openbare bestemming te geven. “Wij werden in 2021 benaderd door afbouwer ATR Projectafbouw met de vraag of we wilden adviseren over een elf meter hoge wand die in de hallen gezet moest worden. Deze wand moest niet alleen constructief stabiel en veilig zijn, maar moest ook 120 minuten brandwerend zijn”, zegt Jacco van ‘t Hof, Project Adviseur. Prestatiegarantie Om aan de brandwerende eisen te voldoen werd een wandopbouw geadviseerd met een totale wanddikte van 225 mm. Van ‘t Hof: “Hiervoor hebben we het Knauf systeem W113 150.150/225 DF/DB 100 GW geadviseerd. Deze is aan beide zijden voorzien van drie lagen beplating. De eerste twee lagen daarvan bestaan uit Knauf 12,5mm dikke DF-plaat, deze zijn extra brandwerend. Als derde- en buitenste- laag hebben we Knauf Diamond Board DFH2IR geadviseerd om het systeem ook extra stootvast te maken. Bij het Knauf W113 systeem zijn dubbele CW 150mm profielen gemonteerd, waarbij deze profielen ruggelings tegen elkaar zijn gemonteerd. Zo ontstond een stabiele wandconstructie van maximaal 11,40 meter hoog waarop we onze KnaufZeker prestatiegarantie konden afgeven.” Met die prestatiegarantie garandeert Knauf dat dit advies gecombineerd met de toegepaste Knauf-producten aan de gevraagde eisen voldoet. Dit wordt ook onderbouwd met testrapporten van onafhankelijke instituten. “Daarmee weten onze klanten dat ze kunnen vertrouwen op onze adviezen en oplossingen.” Dat geldt daarbovenop bijvoorbeeld ook voor de veiligheid en kwaliteit van aansluiting van de wanden op de rondingen van de getoogde daken. Compleet projectadvies Naast de grote en hoge wand werd de adviseur van Knauf ook gevraagd om te adviseren over de andere wanden, vloeren en plafonds die nodig waren om De Vasim te transformeren in zijn nieuwe bestemming. “Zo’n eerste vraag gaat vaak over één onderdeel van een veel groter project. Het is belangrijk voor ons om te weten wat er nog meer binnen het project gebeurt. Zo’n wand van elf meter hoog staat niet op zichzelf, maar is onderdeel van de omgeving en die kan van invloed zijn op de betreffende wand. Daarom maken we bijna altijd een compleet projectadvies”, aldus Van ‘t Hof. Net als de hoge wand voldoen ook de andere wanden en vloeren aan de eisen van brandwerendheid. “Zo moeten de plafonds minimaal 60 minuten brandwerend zijn.” Om aan de eisen van geluidsisolatie te voldoen, werden de vloeren en onderliggende plafonds ontkoppeld. “Daarmee voorkomen we dat het geluid van bovenliggende ruimtes hinderlijk wordt, bijvoorbeeld als er in die ruimte mensen lopen.” Uitdagingen “De wanden die langer zijn dan vijfProject De Vasim in Nijmegen tien meter vergen extra aandacht in de vorm van dilataties. Om de schachtwanden conform de brandwerendheidseisen op te bouwen zijn deze met twee lagen Knauf DF-plaat/ Diamond Board afgewerkt. Daarmee is de eis van 60 minuten brandwerendheid gewaarborgd.” aldus Van ’t Hof. Onderbouwingen Het zijn dergelijke uitdagingen die projecten als De Vasim volgens Van ‘t Hof zo aantrekkelijk maken voor Knauf. “Samen met onze klant en de andere betrokkenen zoeken we naar de juiste oplossingen. Wij zorgen bij onze adviezen altijd voor onderbouwing door onafhankelijke instituten, die de afbouwers kunnen overleggen aan hun opdrachtgevers. Ook voor de brandweer en gemeenten zijn dergelijke onderbouwingen belangrijk. Zij willen graag de bevestiging dat plannen aan de eisen en richtlijnen voldoen.” Inspecties tijdens uitvoering De ondersteuning en advisering van Knauf beperkt zich gaat verder dan de voorbereidende fase. “Ook tijdens de uitvoering kijken we graag mee. Om de afbouwer en aannemer te ondersteunen, zijn er door Knauf ook inspecties uitgevoerd. Het werk moet uiteindelijk wel goed en volgens de juiste verwerkingsvoorschriften uitgevoerd worden. Door die inspecties en ons advies is de opdrachtgever verzekerd van goedgekeurd werk.” Meer info: www.knauf.com/nl-NL/knauf Na jaren van leegstand, kraak en andere activiteiten, werd besloten om het iconische gebouw De Vasim in Nijmegen te transformeren en een nieuwe openbare bestemming te geven. Knauf werd in 2021 benaderd door afbouwer ATR Projectafbouw met de vraag of ze wilden adviseren over een elf meter hoge wand die in de hallen gezet moest worden. Na de grote en hoge wand werd Knauf ook gevraagd om te adviseren over de andere wanden, vloeren en plafonds die nodig waren om De Vasim te transformeren in zijn nieuwe bestemming.

10 nr. 1 Februari 2024 Thema Isolatie: Interview “Uiteindelijk gaat het om het wooncomfort!” Veel woningen zullen in de komende jaren verbeterd moeten worden, qua comfort en qua energiezuinigheid. En daar komt heel vaak een betere isolatiegraad bij. Ook nieuwe woningen moeten voldoen aan strengere isolatienormen. Dus je zou zeggen: de isolatiesector draait als een tierelier. “Niets is minder waar: de bouw – ook renovatie – zit op slot. Dat geldt niet alleen voor in Nederland, maar voor heel Europa,” zegt Frank te Poel, directeur Saint-Gobain Gypsum and Insulation Benelux. En Saint-Gobain kan het weten, want het bedrijf is in heel Europa actief in de bouwsector. Auteur: Harmen Weijer. Foto’s: Christiaan Krop Bijschriften Frank te Poel, directeur Saint-Gobain Gypsum and Insulation Benelux:

11 nr. 1 Februari 2024 De markt zit op slot, zegt u. Vanuit Nederland weten we dat de stikstofcrisis daar mede debet aan is. Hoe zit dat in de rest van Europa? “Dat is een combinatie van factoren. We hebben te maken met de naweeën van de corona-crisis. Ook de oorlog in Oekraïne zorgt voor prijsopdrijving van bijvoorbeeld olie en gas. Maar het belangrijkste is toch wel dat de hoge inflatie en de stijging van de rente maakt dat er onzekerheid ontstaat in de markt en dat betekent dat men pas op de plaatst maakt. Met name nieuwbouw valt terug en renovatie blijft stabiel en neemt niet toe.” Jullie zullen vast niet stil zitten tot de markt weer aantrekt. Wat doen jullie als leveranciers van isolatieproducten om dit vlot te trekken? “We hebben daarover natuurlijk veel contact met de regeringen in de landen waar we actief zijn. Er is immers nog een flinke duurzaamheidsopgave en daar kunnen wij een belangrijke rol in spelen. Aan de nieuwbouwkant ligt dat wat lastiger, zeker in Nederland. Wat we echter zien is dat het grootste deel van de nieuwbouwprojecten de projectontwikkelaar aan het stuur zit. Die bepaalt of het risico wordt genomen om projecten te laten doorgaan. En als van de projecten niet 70% van de woningen is verkocht, wordt er niets gebouwd. Althans nu nog niet, want projectontwikkelaars kunnen wat langer wachten dan bijvoorbeeld leveranciers.” Wat kan daar vanuit de overheid aan gedaan worden? “Er wordt inmiddels nagedacht om die benodigde 70% af te dekken, zodat bij een lagere procentuele dekking al begonnen kan worden met bouwen van nieuwbouwprojecten. Met name bij starterswoningen is dit een van de gedachten. Dat lijkt inderdaad op wat we vroeger hadden met Premie A-woningen, waarbij een deel van de koopsom gedekt werd door de overheid om mensen maar te bewegen tot het kopen van een woning. Vooral woningcorporaties investeren daarom minder, omdat alles duurder wordt. Dat geeft voor een belangrijk deel aan waarom we te maken hebben met een daling in de verkoop van onze producten in de markt. De verwachting is dat komende tijd vanuit de overheid, in heel Europa, niet meer dan dit gedaan kan worden. Want de rente zal eerder stijgen dan dalen, omdat op die manier de inflatie van oudsher beteugeld wordt.” Oké, maar jullie zijn ondernemers, dus jullie verzinnen hier iets op om de business draaiende te houden, toch? “Uiteraard zitten wij niet stil. Wat we Derde editie boek Hoe woont Nederland in 2030? Dit interview is eerder geplaatst in de derde editie van het boek Hoe woont Nederland in 2030?. Dit boek heeft de redactie van RenovatieTotaal in opdracht en in samenwerking met vastgoedonderhoudsbedrijf ROZA uit Culemborg gemaakt. Na de eerste twee edities in 2022 en vorig jaar zijn opnieuw 14 inzichten over het huidige en het toekomstige wonen opgeschreven. Het is de bedoeling dat deze reeks tot en met 2030 jaarlijks met een editie komt. Wilt u het boek ook ontvangen, ga dan naar: www.renovatietotaal.nl/roza-3 zagen de afgelopen jaren is dat er vanuit onze markt veel ‘single-solutions’ naar de bouwsector zijn aangeboden. Ook binnen Saint-Gobain is iedere tak bezig met zijn eigen producten: isolatie met isolatie, en glas met glas. Tegelijkertijd zijn in de woningbouwsector enkele trends gaande: duurzaamheid, gezondheid en efficiency in het bouwproces. Het simpele gevolg is dat we met onze klanten niet meer alleen over isolatie praten, maar over het gehele woonconcept, dus ook installaties en duurzame energieopwekking. Wat betreft dat laatste laat de BENG-regelgeving zien dat vooral voor hoogbouw de eis om voldoende eigen duurzame energie op te wekken niet te realiseren is zonder de gevel te gebruiken. Dus de oplossing is: zonnepanelen aan de gevel. Maar dat is voor de huidige zonnepanelenleveranciers een behoorlijk ingewikkelde materie, want zonnepanelen aan gevels vraagt kennis van de gevelconstructie. Dat in combinatie met energieopwekking is een gat, waarin wij nu springen.” Hoe doen jullie dat? “Wij hebben een aandeel genomen in een Zwitserse zonnepanelenleverancier, Megasol, die panelen produceert die geschikt zijn voor aan gevels. Daarnaast hebben we in Avancis een tweede leverancier gevonden. Met hen hebben we energie-opwekkend gevelsysteem ontwikkeld, die ook in de komende jaren voldoet aan de BENG-regelgeving voor hoogbouw. Zo is er voor ons een andere weg naar de markt ontstaan, want we zitten nu wel om tafel bij de projectontwikkelaar en eigenaar van gebouwen. Zo hebben we inmiddels bij Pulse Amsterdam de atriums voorzien van dit gevelsysteem. Maar ook hebben we de gevels van het onderwijsgebouw Lab 42 van de Universiteit van Amsterdam voorzien van dit systeem. En wat betreft woongebouwen hebben we voor het appartementencomplex Woonwaard in Venlo pv-panelen verwerkt in een geprefabriceerde aluminium elementengevel. Deze elementengevels zijn niet alleen energieopwekkend en isolerend, maar ook brandveilig, ook een belangrijk issue. Ik verwacht dat we in de komende jaren veel vaker over de gehele gevels zullen adviseren dan alleen over de isolatie daarachter.” Welke ontwikkelingen ziet u nog op u afkomen? “Prefab is een ontwikkeling die niet meer te stuiten is en waarin wij al enkele jaren ons sterk in hebben gespecialiseerd. Wij maken in feite afbouwpakketten – zo noemen we het ook – voor de afbouwsector. Die pakketten bestaan uit beplating op maat, die voor een maximaal rendement en productiviteit keurig op werkvolgorde per ruimte door ons worden aangeleverd aan de afbouwers. Neem de bouw of renovatie van een hotel: dat gaat om het afbouwen van veel kamers, die voor een deel gelijk zijn. Wat wij zien is dat veel vertraging zit in de afstemming tussen de verschillende partijen. En zeker in de grote steden is er op logistiek gebied weinig ruimte voor vertraging; de tijdsloten zijn er krap. Bovendien willen bouwers zo min mogelijk afval. Wij zijn nu zo ver dat we het hele project BIM engineeren en in de juiste werkvolgorde aanleveren op de bouw, zelfs in winter-/waterdichte verpakking. Met een bijna IKEA-­ achtige beschrijving kan de bouwer in één keer doorbouwen. We hebben dit de afgelopen jaren ontwikkeld tot dit concept, en we zien nu al dat projecten bijna 50% sneller worden gerealiseerd. Dat beperkt zich niet alleen tot kantoren of hotels, maar we hebben dit concept ook al bij appartementen en woningen gebruikt.” “Verder verwacht ik veel van parametrisch ontwerpen. Dat wordt nu al gedaan door bedrijven als OMRT uit Amsterdam, waarmee wij ook samenwerken. Bij parametrisch ontwerpen ga je niet alle gebruikelijke ontwerpstappen doorlopen om daarna tot een definitief ontwerp te komen, maar worden alle variabelen direct in een platform gedrukt en kom je direct tot een ontwerp. Wij voegen daar onze producten aan toe, net als andere partners. Dit gaat corporaties helpen om na te denken over hun portfolio: hoe kunnen zij met criteria die ze zelf aangeven, zoals duurzaamheid, gezondheid, goede akoestiek en andere waarden, tot maximaal resultaat komen? Dat zijn we aan het vertalen naar een tool, voor scholen en voor renovatie/transformatie. En dan kun je spelen met de waarden die je wilt. Uiteindelijk gaat het om het wooncomfort! En dat is via zo’n tool ook te bewijzen. Op deze manier gaan we op een andere manier onze gebouwen ontwerpen, en hopelijk ook anders waarderen en renoveren.” Ten slotte: hoe denkt u dat Nederland woont in 2030? “Ik denk dat veel mensen kleiner gaan wonen, en dan ook meer in een community-omgeving. Dat komt ook omdat de betaalbaarheid van wonen, zeker voor de jeugd en andere nieuwkomers op de markt, mensen daartoe min of meer dwingen. Een van die projecten is het laten samenwonen in woonzorgcomplexen van ouderen en jongeren, vooral studenten, die tegen een lagere huur in het complex mogen wonen. En het enige wat de woningcorporatie vraagt van de studenten is dat ze de ouderen helpen met bijvoorbeeld boodschappen doen. Dat wordt van twee kanten enorm gewaardeerd. Dat soort concepten zullen we vaker gaan zien. En natuurlijk moeten er meer woningen voor die jongeren en nieuwkomers komen, ik hoop dat de overheid met een soort programma komt, a la Premie A-woningen.”

HAVEBO. MARKTLEIDER IN RENOVATIEVLOEREN. SL-Combinatievloer beschikt over: • CE markering • DoP prestatieverklaring • ISSO kwaliteitsverklaring De renovatievloeren van Havebo zijn een ontwikkeling van: havebogroep.nl Ontdek de mogelijkheden op nibenl.nl NIBE S735 ventilatielucht/water warmtepomp: alles-in-één warmtepomp zonder buitenunit De NIBE S735 biedt gasloos en duurzaam comfort zonder buitenunit. De unit is geschikt voor bijna iedere woning met mechanische ventilatie en radiatoren of vloerverwarming. Deze alles-in-één oplossing biedt centrale verwarming, mechanische ventilatie en ruim voldoende warm water dankzij de ingebouwde 180 liter boiler. De NIBE S735 is eenvoudig te installeren en komt in aanmerking voor een ISDE-subsidie van € 3.000,-. 2023-0090 NIB Campagne S735 - Advertenties vakbladen_v02.indd 4 27/10/2023 10:21

13 nr. 1 Februari 2024 Thema Isolatie Project Maatwerk voor verduurzaming van 65 monumentale woningen Het verduurzamen van monumentale woningen vraagt om maatwerk. Friso Bouw verbeterde in Drachten 65 monumentale woningen. Onder meer werden isolerende voorzetwanden W’all-in-One toegepast, die Faay speciaal voor dit project voorzag van een extra OSB-plaat. Auteur: Henk Wind. Foto’s: Faay. Bestaande woningen moeten na verloop van tijd worden aangepast aan de eisen van de tijd. Ook bij 65 monumentale woningen (bouwjaar 1920) uit Drachten bleek dat nodig, onder meer om ze aan nieuwe energetische eisen laten voldoen en het energieverbruik fors te reduceren. Deze oudste woningen in Drachten zijn flink aangepakt door Aannemingsmaatschappij Friso Bouw BV, onderdeel van Friso Bouwgroep uit Sneek. De 65 monumentale woningen uit 1920 waren ooit de eerste sociale huurwoningen van Woningbouwvereniging Smallingerland, de voorloper van Accolade, die nu de opdracht gaf voor deze renovatie. Historische uitstraling blijft Bij deze renovatie werd strak gelet op het behoud van de historische uitstraling. Zo bleven de monumentale gevels en bijzondere dakaansluitingen behouden, al waren er in de afgelopen honderd jaar uiteraard al diverse aanpassingen geweest. Bij de huidige renovatie werden de woningen verfraaid met nieuw voegwerk en een schilderbeurt buitenom, met de oorspronkelijke oudhollandse groene kleur. Grootste ingreep was echter het isoleren van de woningen. Zo werd er dakisolatie aangebracht onder de dakpannen; bij deze aanpak van het dak werden ook de dakkapellen gerenoveerd. Tevens werden de inpandige bijkeukens en aangebouwde bergingen voorzien van isolatie, wat niet alleen zorgt voor een lagere energierekening, maar ook voor een hoger wooncomfort voor de bewoner. Hanteerbaar prefab Voor het isoleren van deze bijkeukens en bergingen is gekozen voor voorzetwanden W’all-in-One van Faay, die aan de binnenzijde tegen de bestaande wanden worden geplaatst. De architect koos voor het W’all-in-One systeem vanwege de hoge isolatiewaarde ten opzichte van de dikte van In Drachten zijn 65 monumentale woningen duurzaam gerenoveerd. De meer dan 100 jaar oude woningen waren daar inmiddels wel aan toe. in de bergingen. Om aan de vraag van die extra hoge schroefvastheid te voldoen is gezocht naar een oplossingen en heeft Faay voor dit project een OSB-plaat aangebracht tussen de PIR en de gipsplaat. Faay leverde ook de prefab dagkanten. Ook die werden speciaal gefabriceerd voor dit project, met een slanke detaillering die toch voldoet aan de gewenste isolatie. Koudebruggen, die leiden tot bovenmatig warmteverlies en dus hoge energiekosten, worden hiermee gereduceerd. Logistieke uitdaging In totaal is in dit project ruim 2000 m2 W’all-in-One PG70 geleverd en verwerkt. Vanuit de productie en logistiek oogpunt is in dit project gekozen voor deelleveringen. Het logistieke gedeelte werd centraal geregeld door Concordia Meppel in nauwe samenwerking met Faay. De realisatie van het gehele project kwam voor rekening van Friso Bouw BV. Door goede communicatie met alle partijen verliep het gehele project soepel. Dankzij deze renovatie scoren de woningen energetisch aanzienlijk beter en hebben ze weer een frisse uitstraling gekregen. Daarbij profiteren de bewoners in de toekomst van een flinke besparing op de energielasten en een verbeterd wooncomfort. In het W’all-in-One-systeem is de PIR-plaat verlijmd op een 9,5 mm dikke gipsplaat. Maar hoog op het verlanglijstje van de bewoners stond een schroefvaste ondergrond, vooral in de bergingen. Daarom heeft Faay voor dit project een OSB-plaat aangebracht tussen de PIR en de gipsplaat. het element. Het PG70-system is een slanke (70 mm) na-isolerende voorzetwand die een hoge thermische isolatie met blijvend thermisch rendement biedt bij een minimale dikte. Het is een prefab kant-en-klaar droogbouwsysteem met lichte, hanteerbare elementen van 600 mm breed. De isolatie van het systeem bestaat uit een PIR-plaat. Deze is aan beide zijden voorzien van een dampremmende folielaag. Dat is handig omdat in de bouw nog vaak fouten worden gemaakt met het aanbrengen van dampremmende lagen. Als de achterliggende wand vlak genoeg is en geen vochtdoorslag heeft, kan W’all-in-One basic met FAAYFOAM daar rechtstreeks op worden verlijmd. Als dat niet het geval is, dan kan W’all-in-One system worden toegepast. W’all-in-One PG system wordt aan de onderzijde op houten sloffen geplaatst en aan de bovenzijde tegen spouwlatten. De panelen worden onderling gekoppeld met een xps verbindingsregel. Voor de monumentale woningen in Drachten is gekozen voor W’all-in-One system. Faay op Maat In het W’all-in-One-systeem is de PIR-plaat verlijmd op een 9,5 mm dikke gipsplaat. Maar hoog op het verlanglijstje van de bewoners stond een schroefvaste ondergrond, vooral

• De hybride COnnect2 warmtepomp is dé oplossing voor verduurzaming van bestaande utiliteit en industriële bouw • Complete hybride warmtepomp met slimme besturing • Tot 70-80% gas & CO2 besparing met korte terugverdientijd (3-5 jaar) • Elektra verbruik warmtepomp af te stellen op beschikbare elektra gebouw • Ruime keuze hybride ready CV-ketels en lucht/water warmtepompen Craenakker 5 | Belfeld | Nederland | www.aluthermheating.nl VSK Hal 11 stand B.030 Duurzame vloerverwarming voor iedere renovatie. MAGNUM Mat Renovaties vereisen systemen die zonder verregaande ingrepen (zoals freeswerk) kunnen worden toegepast. Deze systemen hebben een geringe installatiehoogte waardoor ze op een bestaande vloer en in sommige gevallen zelfs in de muur kunnen worden verwerkt. Wij produceren en leveren diverse watergedragen en elektrische verwarmingsoplossingen voor renovatie, nieuw- en droogbouw, inclusief geschikte isolatie, verdelers en WiFi thermostaten. Kijk voor meer informatie en andere systemen op magnumheating.nl MAGNUM SlimFit Direct prijs Makkelijk bestellen 24/7 toegankelijk Dé gevelspecialist voor het vinden van de oorzaak en het geven van de juiste oplossing U bent bij ons aan het juiste adres voor: ◆ Gevelinspecties ◆ Hersteladvisering ◆ Constructieberekeningen ◆ Projectbegeleidingen ◆ Producttrainingen ◆ Projectgarantie totalwall.nl T 088 - 111 25 25 ◆ info@totalwall.nl B A E D C A B C D E

15 nr. 1 Februari 2024 Bouwhistorie Bouwhistorie en architectuur (3) In de 19e eeuw gebeurde veel dat invloed heeft op de wijze van bouwen, zowel in technisch opzicht als qua architectuur. Vestingwerken werden ontmanteld, waardoor ruimte ontstond voor stadsuitbreiding. Ruimte die onder andere werd benut voor het bouwen van villaparken langs de rand van de stad, om de rijke bovenlaag aan de stad te binden. Het is ook de tijd van de opkomst van de spoorwegen, met een grote toename van de mobiliteit als gevolg en waarbij de stationsgebouwen gingen fungeren als moderne ‘stadspoorten’. Daarnaast komt er door de toenemende industrialisatie met zijn technische ontwikkelingen en massaproductie een heel nieuw type gebouwen. Met de industrialisatie doet als het ware de ingenieur zijn intrede. Er zijn ingenieurs die zich gaan bezig houden met het ontwerpen van nieuwe type gebouwen waarbij de functie voorop staat. Er ontstaat dan een spanning tussen architecten en ingenieurs. Auteur: Willard van Reenen, bouwhistoricus en docent Als reactie op de ontwerpen van constructies en gebouwen door ingenieurs, grepen architecten in hun ontwerpen terug naar de hoogtepunten van de historische stijlen. De architecten toonden hiermee hun kennis over de architectuurgeschiedenis. Met de keuze van een historische stijl profileert de architect zich als kunstenaar en genie op het gebied van de architectuur. Om de strijd tussen architect en ingenieur te verduidelijken, wordt het ontwerp van de watertoren te Zwijndrecht als voorbeeld genomen. Watertoren Zwijndrecht Deze watertoren uit 1897 is volgens een fraai decoratieschema ontworpen met een strakke symmetrie en een karakteristiek silhouet. Het silhouet bestaat uit een ‘zwaar’ basement, een naar boven toe iets smaller wordend torenlichaam, een subtiel overkragende ommetseling van het waterreservoir met een kegelvormig dak dat een behoorlijke overstek heeft en een sierlijke lantaarn. Het ontwerp van watertorens, als nieuw type gebouw, werd vooral gedomineerd door technici die de vormgeving vanuit de functie bepaalden, waarna de architect slechts de buitenzijde mocht decoreren. De bekende watertorenontwerper H.P.N. Harbertsma wenst als technicus vooral een functionele watertoren te ontwerpen. Een van de eerste ontwerpers die een architectonisch geheel weet te realiseren tussen het dominerende waterreservoir en de rest van de toren, is architect F.A. de Jongh. Hij wenst in de eerste plaats een toren te ontwerpen, waarbij het watervat niet het silhouet van de toren bepaalde. Toelichting grafiek In deze grafiek is een visuele relatie gelegd tussen het bouwjaar en het type waterreservoir. De watertorens waarvan het type waterreservoir (type 14) of waarvan het bouwjaar onbekend is, zijn niet meegenomen in de grafiek. Dit resulteert in een weergave van 161 watertorens ten opzichte van de nog 225 bestaande watertorens (peiljaar 2014). [1] De horizontale rode lijn maakt scheiding tussen het soort materiaal waaruit het waterreservoir is gemaakt (ijzer of beton). [2] Het rode vierkant geeft het type ijzeren waterreservoirs weer die gerekend kunnen worden tot de technische hoogstandjes. [3] De rode cirkel geeft de positie weer van de drie nog bestaande watertorens die door 1. Het ontwerp zoals dat gebouwd is, en 2. de huidige watertoren van Zwijndrecht (met aangepast dak/lantaarn en glasrand), 3. watertoren van Nijkerk en 4. die van Schoonhoven. Bron blauwdruk: Regionaal Archief Dordrecht, Gemeentelijke Prentverzameling, toegang 552, inv.nr. 160536. F.A. de Jongh zijn ontworpen en alle drie een ijzeren vlakbodemreservoir hebben. Architect versus ingenieur De watertorens van Zwijndrecht, Nijkerk en Schoonhoven waren pogingen van architect F.A. de Jongh om een oplossing te vinden voor de kritiek op het uiterlijk van de Intze-torens. Uit mijn bouwhistorisch onderzoek naar de watertoren van Zwijndrecht komt een beeld naar voren dat bij de watertorens van De Jongh de architectuur belangrijker is dan de constructie en de installatie. Hij maakt geen gebruik van de kennis van de Duitse Professor Intze. Opvallend is wel dat het in eerste ontwerp van de watertoren van Zwijndrecht (1890) door F.A. de Jongh het waterreservoir de vorm heeft van een Intze 2-reservoir. De vraag is of bij De Jongh de architectuur zo dominerend is dat hij de installatie verwaarloost. Is zijn keuze van een eenvoudige ijzeren vlakbodem tot stand gekomen omdat hij geen ingenieur maar architect is, of past dit type reservoir het beste in zijn ontwerpkeuze voor watertorens, of had hij te weinig kennis van de stand van de techniek en durfde hij een ingewikkelder reservoir niet aan? Hij kiest voor de eenvoudige vlakbodem in plaats van de hangbodem en de Intze-bodems die al een decennium in gebruik zijn. Kritiek op werk De Jongh De Jongh is dus duidelijk anders in zijn benadering van watertorens dan de al eerder genoemde Halbertsma. Deze in 1853 geboren technicus volgde zijn opleiding in Duitsland bij prof. O. Intze, de ontwerper van de verbeterde waterreservoirs. Zijn ontwerpen zijn met de modernste technische vindingen uitgerust. Halbertsma was een uiterst ervaren ingenieur. Deze Halbertsma wordt door de gemeente Zwijndrecht als adviseur aangetrokken om het ontwerp van De Jongh te controleren en hij heeft daar de nodige vraagtekens bij. Ook J. Schoten, een andere bekende watertorenontwerper, biedt zijn diensten bij de gemeente aan. Ook hij heeft kritiek op de berekeningen van De Jongh, maar is veel genuanceerder dan Halbertsma. Waarschijnlijk komt dat doordat Harbertsma een techneut is, die volgens die nieuwe stand van de techniek werkt, en Schotel ook een ontwerper is, net als De Jongh. Grafiek die een relatie laat zien tussen het bouwjaar met type reservoir van watertorens.

Made with FlippingBook

RkJQdWJsaXNoZXIy NTI5MDA=