RenovatieTotaal 6 - 2021

27 nr. 6 Oktober 2021 Bouwhistorie Herken en respecteer regionale verschillen bij daken Nederland kent een grote ver- scheidenheid aan monumenten. Niet alleen als het gaat om het type gebouw, maar ook verschillen binnen een type. Zo is bijvoor- beeld niet elke boerderij overal in Nederland op dezelfde wijze gebouwd, maar kent kenmerkende regionale verschillen. De wijze waarop is gebouwd, heeft niet zelden een duidelijke relatie met de omgeving en de streek. Vuurto- rens treft men niet aan in de Achterhoek. Boerderijen met waterzolders vind je alleen in het rivierengebied. Ook op het niveau van constructie en afwerking kunnen er regionale bouwtradities zijn waarvan het belangrijk is ze in stand te houden. We beperken ons hier tot enkele regionale verschil- len bij daken. Auteur: Willard van Reenen, bouwhistoricus en docent M et strodokken onder de pan- nen maakte men in het ver- leden een dakbedekking met Hollandse pannen doeltreffend wind- en sneeuwdicht. Het is een methode die tot in de 20e eeuw veel is toege- past op het platteland in Oost-Neder- land en nu nog bij restauraties wordt toegepast. De strodokken werden vervaardigd van bosjes gezuiverd rog- gestro. Dit moet afkomstig zijn van met de hand gemaaide rogge. Stro van gekneusde rogge als gevolg van het maaien met een machine is niet bruikbaar, omdat er dan te veel vocht in de halm komt. Goede afdichting De handgemaaide en gezuiverde roggestro wordt tot een handdik bosje stro samengevoegd, dubbel gebogen en een kwartslag gedraaid tot een sterke kop. Vervolgens wor- den onder de kop enkele strohalmen rond het bosje aangetrokken en met een speciale knoop vastgezet. Daar- na wordt de strodok op de gewenste lengte afgesneden. Bij het aanbren- gen op het dak wordt het geknoopte bosje onder twee naast elkaar lig- gende dakpannen gelegd en aan de onderkant verdeeld, zodat alle aan- sluitingen goed gedicht worden. Direct na het aanbrengen steken de strodokken ongeveer 1,5 cm onder de pan uit en staan de pannen iets bol, maar na enkele weken zakken de pannen al weer in. Ongeveer twee jaar later zijn de strodokken aan de onderzijde ingeteerd en slui- ten zij het dak goed af. Nokafwerking rieten daken in stro, heide of zoden De nokken van rieten daken kunnen op veel verschillende wijzen worden afgewerkt. De nu meest voorkomen- de afwerking is die in keramische vor- sten. Maar er komen ook andere afwerkingen voor, zoals vorsten van hout, zink, dakleer of beton. Ook afwerkingen van stro, heide en zoden komen voor, maar die zijn zeldzaam. Nokafwerkingen van stro komen spo- radisch nog voor in Oost-Nederland en de noordelijke helft van de Veluwe. Een nokafwerking van heide komt nog minder voor en is nog een enkele keer te zien in Twente en de Achter- hoek. En een nokafwerking in zoden komt al helemaal zelden voor, alleen nog voor museale doeleinden, terwijl deze wijze van afwerken in het verle- den veelvuldig voorkwam. Nokafwerking leien daken met nokstenen In Nederland worden nokken van lei- endaken bijna overal met lood afge- dekt. In het zuiden komen echter ook gebakken nokvorsten voor. Een bij- zonderheid is dat in Zeeland bij diver- se gebouwen de nok is afgedekt door zware nokvorsten van ledesteen, zoals bij het stadhuis van Veere. Nokvor- sten bij leiendaken zijn aan de boven- zijde vaak voorzien van een rol. Instandhouding monumenten Bovenstaande voorbeelden zijn met velen uit te breiden. Deze voorbeel- den laten zien dat de regionale of plaatselijk bouwtraditie niet stan- daard is, per regio sterk kan verschil- len en er vaak nog maar een fractie van over is (zie voorbeelden nok­ afwerking in stro, heide en zoden). Instandhouding van monumenten betekent ook rekening houden met de plaatselijke of regionale traditie in de keuze van materiaal en detaille- ring. Dat begint niet pas wanneer de restauratie begint, maar de bouw­ historicus dient hier al oog voor te hebben en dat te benoemen en te waarderen in bouwhistorische rap- portages, zodat daar in de planvor- ming rekening mee gehouden wordt. Een pannendak dat wind- en sneeuwdicht gemaakt is met behulp van strodokken. Foto: W.G. van Reenen. Nokafwerking van Heide. Foto: K. Boeder Nokafwerking van zoden. Foto: K. Boeder. Nokafwerking van houten planken. Foto: K. Boeder Nokafwerking van gebakken vorsten met rol. Foto: K. Boeder. Nok van gebakken vorsten zonder rol. Foto: W.G. van Reenen. Nokstenen van natuursteen met rol. Foto: K. Boeder.