RenovatieTotaal 4 - 2021

42 nr. 4 Juli 2021 Installaties Renovatie van kerken ideaal moment voor verduurzaming Het duurzaam renoveren van kerken is niet eenvoudig. De gebouwen zijn vaak groot, oud en ‘lek’, én hebben een karakter dat behouden moet blijven. Met een ontwerpcompetitie moedigt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de markt aan om innovatieve oplossingen te vinden voor het verduurzamen van monumentale kerken. De Eusebius kerk in Arnhem gaf het goede voorbeeld door aan te sluiten op het stadswarmtenet, waardoor 40% van de verwarming nu duurzaam is. Het streven is verder om de gasstralers te gaan voeden met waterstof. Adviesbureau DWA dacht mee over de oplossingen. “Als het ons hier lukt om te verduurzamen, dan lukt het overal,” stelt Aart-Jan Schot van DWA. Auteur: Paul Engels I n Nederland wordt de ene na de andere kerk ‘groen’. Ingegeven door de ambitie van goed rent- meesterschap, de behoefte om de energierekening behapbaar te maken of om bij herbestemming de moderne eisen te volgen. Vaak zijn de duurza- me maatregelen onderdeel van een geplande restauratie. Bouwkundige en installatietechnische aanpassingen zorgen in samenhang voor verminde- ring van de CO 2 -uitstoot en comfort- verbetering. Energieslurpers De opgave is niet eenvoudig. Want hoe verduurzaam je een energieslur- pend gebouw van bijvoorbeeld 25 meter hoog en 100 meter lang? Als het om een monumentaal gebouw gaat, zijn er extra uitdagingen. Want dubbelglas, spouwmuurisolatie en zelfs zonnepanelen zijn daar vaak uit den boze. Tot slot wegen verschillen- de belangen en wensen mee. De bruid mag niet rillen van de kou op het altaar en je wilt voorkomen dat inge- togen uitvaarten worden verstoord door een luidruchtig ventilatiesys- teem. In kerken waar de verwarming maar weinig aan staat, kan het gaan schimmelen, wat niet goed is voor de gezondheid van de bezoekers en funest voor monumentale orgels. Complexe puzzel Kortom, het is een complexe puzzel om de constructie en de installaties in kerken zo aan te passen dat het gebouw duurzaam, comfortabel, toe- komstbestendig en veilig wordt. Adviesbureau DWA is betrokken bij veel duurzame renovaties van kerk­ gebouwen. Aart-Jan Schot: “We doen dat in stappen. Het begint bij het beter isoleren van het gebouw, door middel van dakisolatie, kierdichting, compartimentering en beter glas. Daarmee kunnen we vaak al een energiebesparing van 30% realiseren. Vervolgens komen mechanische ven- tilatie met warmteterugwinning in beeld en het deels of volledig aardgas- loos maken van de verwarming door bijvoorbeeld warmtepompen te intro- duceren of aan te sluiten op een warmtenet. Zonnepanelen, daar waar dat kan, maken het plaatje rond.” Stadswarmte brengt CO 2 -uitstoot terug De Eusebius kerk in Arnhem beet het spits af door als eerste monumentale kerk in Nederland aansluiting te zoe- ken op een duurzaam warmtenet. Dit net gaat ook de nieuwbouwwoningen rondom de kerk van stadswarmte Vijf tips bij het duurzaam renoveren van kerkgebouwen 1. Kijk goed naar de luchtdichtheid van het gebouw. Kieren en spleten zijn vaak met eenvoudige oplossingen te verhelpen. 2. Voer eerst bouwkundige aanpassingen door (isolatie, dubbel glas, voor- en achterzet beglazing). Die leveren vaak meer effect dan de techniek. Pas geen na-isolatie van bestaande spouwmuren toe bij gevels met een dampremmend buitenblad (geglazuurde stenen of een dampdichte muurverf), gevels met betonstenen met een open structuur (poreus), gevels met een spouw met vochtbruggen, en gevels met een spouw die smaller is dan 4 cm. 3. Verwarmingssystemen die snel opwarmen zijn doorgaans nadelig voor zowel het interieur (bijv. orgels) als voor de aanwezige mensen. Een trager systeem zorgt dat muren en inrichting langzaam opwarmen, waardoor de kans op het neerslaan van vocht op koude plekken wordt vermin- derd. Er kan daardoor een lagere binnentemperatuur gehandhaafd worden. Vloerverwarming zal in een hoog kerkgebouw vaak niet afdoende zijn. Er zal vrijwel altijd bijverwarmd moeten worden. 4. Na het beter isoleren en kierdicht maken van een kerk, kan het zijn dat de bestaande verwarmingsinstallatie overgedimensioneerd is. Een nieuwe analyse is dan nodig. 5. Stel de thermostaat in op 10 °C gedurende afwezigheids- perioden. Dit is de optimale temperatuur om het kerkge- bouw en interieur (ook monumentale orgels) te behou- den. De Eusebius kerk in Arnhem beet het spits af door als eerste monumen- tale kerk in Nederland aansluiting te zoeken op een duurzaam warmtenet. (Foto: Jan van Dalen) De ene na de andere kerk wordt ‘groen’ De Grote Kerk in Zwolle wordt gerenoveerd en De kerkbanken zijn hier bijvoorbeeld weggehaald. Daar zaten, zoals bij zoveel kerken, de verwarmingsbuizen in verwerkt. Daarna is vloerver- warming aangelegd en de bestaande wandradiatoren zijn hergebruikt. voorzien. Omdat de kerk al vloerver- warming had, was de omschakeling relatief eenvoudig. De bestaande vloerverwarming, goed voor 40% van het totale warmteverbruik, is met 1.000 m2 uitgebreid om ook op plek- ken waar doorgaans geen mensen zit- ten, koudeval op te vangen. Door inzet van stadswarmte, zet de kerk al een flinke stap richting fossielvrije verwarming. Voor de piekvermogens zijn nog altijd wel gasstralers nodig. Om ook die te verduurzamen, onder- zoekt de universiteit van Arnhem de mogelijkheid om de straalverwarming te gaan voeden met waterstof in plaats van gas. Banken eruit, vloerverwarming erin Ook de Grote Kerk in Zwolle, een middeleeuws gebouw in het centrum van de stad, wordt onder handen genomen. De nieuwe eigenaar, Aca- demiehuis, geeft de kerk nieuw leven als cultureel/ontmoetingscentrum. Er worden nu onder meer concerten en congressen georganiseerd. Schot: “De kerkbanken zijn om die reden dus weggehaald. Maar daar zaten, zoals bij zoveel kerken, de verwarmingsbui-